Hơn một tỷ liều vắc xin AstraZeneca đã được tiêm chủng trên khắp thế giới. Loại vắc xin giá rẻ, dễ bảo quản và dễ tiếp cận này từng đối mặt với sự chỉ trích. Song chính bởi chỉ mất đúng một năm từ khi nghiên cứu đến khi đưa vào sử dụng, nó đã kịp cứu sống hàng triệu người. Việc tạo ra vắc xin COVID-19 AstraZeneca được đội ngũ tại Oxford, nước Anh ví như “đưa người lên mặt trăng” trong câu chuyện ly kỳ do chính họ kể.

Vào tháng 12/2019, các bệnh viện ở Vũ Hán, Trung Quốc, báo cáo họ đang điều trị hàng chục trường hợp viêm phổi không rõ nguyên nhân. Họ sớm xác định căn bệnh này do một loại virus Corona mới gây ra.

Teresa Lambe, phó giáo sư Viện Jenner: Anh trai tôi sống tại Trung Quốc, vì vậy bất cứ khi nào có mầm bệnh xuất hiện hoặc bùng phát ở đó, tôi thường chú ý theo dõi. Tôi nhớ mình đã nghĩ rằng đây chỉ là một chủng cúm khác.

Sarah Gilbert, giáo sư tiêm chủng Viện Jenner: Trước COVID, tôi đang phát triển vắc-xin chống lại một loạt mầm bệnh gần đây, đặc biệt là Mers, Nipah và Lassa. Chúng tôi cũng đã xin tài trợ để chuẩn bị cho “bệnh X” - một mầm bệnh không xác định đang đến. Nhưng nó không được tài trợ, vì vậy chúng tôi đã không thực hiện bất kỳ kế hoạch nào.

Andrew Pollard, giám đốc Oxford Vaccine Group: Không ai trong chúng tôi nghĩ rằng đây là một đại dịch.

Ngày 11/01/2020, cái chết đầu tiên do Sars-CoV-2, hoặc còn được gọi Covid -19, đã xuất hiện. Cùng ngày, nhà virus học Trung Quốc Zhang Yongzhen công bố bộ gen virus trên Internet. Lambe đã nhận được bộ gen qua email vào sáng sớm thứ Bảy.

Lambe: Chúng tôi biết điều đó sẽ đến và chúng tôi đã thảo luận về những việc cần làm. Chúng tôi đã bắt tay nghiên cứu vắc-xin vào cuối tuần đó.

Gilbert: Chúng ta biết nó là một loại virus Corona mới, không phải Sars, Mers hay bất kỳ virus theo mùa nào khác. Chúng tôi cần phần mã hóa protein đột biến trên bề mặt. Đó là những gì bạn muốn để tạo ra phản ứng kháng thể.

Cath Green, người đứng đầu cơ sở sản xuất sinh học lâm sàng Sarah Gilber, đã sản xuất vắc xin chống lại Mers, vì vậy cô biết vắc xin virus Corona mới sẽ như thế nào. Họ lấy DNA của protein đột biến virus Corona từ phòng thí nghiệm Trung Quốc và điều chỉnh để làm cho nó trở nên phù hợp. Phòng thí nghiệm Jenner chèn nó vào một trình tự lớn hơn. “Tôi nhận được từ họ một ống nhỏ với vài microgram DNA. Công việc của tôi là biến nó thành vắc xin”.  

Gilbert: Nó có khả năng chỉ là một dự án tham khảo.

Vào ngày 30/01/2020, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công bố đợt bùng phát virus Corona mới là "tình trạng khẩn cấp về sức khỏe". Vào thời điểm đó, virus đã lây lan sang một số quốc gia, bao gồm Nhật Bản và Mỹ. Cùng ngày, trường hợp ca nhiễm đầu tiên được xác nhận ở Anh.

Pollard: Một loại vắc xin thường mất từ 10 đến 15 năm để sản xuất. Chúng tôi phải cố gắng làm thế nào để thay đổi điều đó, trước khi đại dịch có thể giết hàng triệu người.

Vào giữa tháng 02/2020, nhóm của Gilbert và Pollard đã phối hợp để tập trung vào việc phát triển vắc xin. Vào thời điểm đó, các ca bệnh đã lan nhanh trên toàn thế giới. Thăm dò ý kiến, ​chúng tôi nhận ra rằng để làm được điều gì đó nhanh chóng và quy mô, tất cả chúng tôi phải hợp tác với nhau.

Federica Cappuccini, nhà khoa học cấp cao sau tiến sĩ: Đã có những email được gửi đến, như tình trạng sẵn sàng của bạn là gì? bạn có những kỹ năng gì? Bạn có thể làm gì để giúp đỡ?

Pollard: Chúng tôi nhận ra rằng để làm được điều gì đó nhanh chóng và quy mô, tất cả chúng tôi phải hợp tác cùng với nhau.

Hannah Robinson, trưởng nhóm thử nghiệm lâm sàng: Tôi nhớ khi đó, một nhà khoa học đã nói rằng mỗi ngày chúng ta không có vắc xin, sẽ có 10.000 người chết ở ngoài kia.

Green và các đồng nghiệp của cô đã đưa DNA - chứa các hướng dẫn để tạo ra protein đột biến - vào môi trường nuôi cấy các tế bào thận người đã được biến đổi gen.

Green: Chúng tôi phải lấy DNA và đưa nó vào tế bào của con người trong một môi trường được kiểm soát chặt chẽ. Sau đó chúng ta phải xác định một bản sao - một tế bào để tạo ra vắc xin. Vắc xin là một loại virus, vì vậy nó sẽ nhân lên trong tế bào; cuối cùng tế bào bật ra, virus được giải phóng, và sau đó nó lây nhiễm sang các tế bào xung quanh. Virus ban đầu sẽ lấp đầy một tế bào, nó rồi lên đến 100 tế bào, 1.000 tế bào, rồi cứ thế tăng lên theo cấp số nhân. Dù chỉ với một con virus, song khi kết thúc chúng tôi đã có 300ml dung dịch chứa vắc xin. Mỗi liều vắc xin AstraZeneca được tiêm cho ai đó vào ngày nay đều bắt nguồn từ bản sao đầu tiên đó.

Để kiểm tra tính an toàn của vắc xin và khả năng tạo ra phản ứng miễn dịch của vắc xin, vắc xin cần phải được tiêm đồng thời cho các động vật: chuột, lợn và khỉ ở nhiều nơi trên thế giới. Tuy nhiên, các nhà khoa học Oxford đã đẩy nhanh quá trình thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 1.

Pollard: Thông thường, bạn có thể nghiên cứu trên chuột, xem dữ liệu từ những nghiên cứu đó. Rồi bạn có thể nghiên cứu các loài linh trưởng không phải con người, nhưng điều đó sẽ mất vài năm. Nếu bạn đạt được kết quả tốt, bạn đi tìm ai đó tài trợ để sản xuất, có thể mất 18 tháng, sau đó bạn bắt đầu thử nghiệm giai đoạn 1. Chúng tôi nhận ra mình phải gắn kết tất cả các quy trình đó lại với nhau để rút ngắn thời gian. Vì vậy, các nghiên cứu trên động vật bắt đầu vào tháng Hai, đến tháng Ba, quá trình sản xuất đang được tiến hành để thử nghiệm trên người.

Robinson: Bạn phải đệ trình lên Ủy ban đạo đức và MHRA (Đơn vị quản lý thuốc và sản phẩm chăm sóc sức khỏe), cơ quan chấp thuận việc sử dụng vắc xin ở Anh. Tất cả các tài liệu được sử dụng để chạy thử nghiệm. Chúng cần được viết và xem xét, sau đó gửi đi, quá trình này có thể mất sáu tháng trong quá trình trước đại dịch.

Pollard: Tuy nhiên, MHRA đã ưu tiên hồ sơ của chúng tôi, vì vậy họ sử dụng nhiều người vào làm việc. Rất nhanh, họ đã cấp phép cho chúng tôi vào 7 ngày sau đó. 

Vào ngày 23 tháng 3 năm 2020, với 6.650 ca nhiễm mỗi ngày ở Anh, Thủ tướng Boris Johnson tuyên bố Vương quốc Anh sẽ bước vào đợt phong tỏa đầu tiên. Các doanh nghiệp không thiết yếu đã bị đóng cửa; tất cả những người lao động không thiết yếu đã được yêu cầu ở nhà để ngăn chặn sự lây lan của virus. Cùng ngày, chính phủ đã trao một khoản trợ cấp 2,2 triệu bảng Anh để tài trợ cho nghiên cứu của nhóm Oxford.

Lambe: Tôi nhớ cuộc đi bộ từ nhà tôi rất yên tĩnh, không phải nhìn trước khi băng qua đường vì không có xe hơi. Thật là kỳ lạ.

Green: Mọi thứ dừng lại. Chúng tôi rất vất vả để kiếm khẩu trang, thuốc khử trùng. Nhưng vì chúng tôi có một phòng thí nghiệm ở đây, và chất khử trùng thực chất chỉ là ethanol, một chút hydrogen peroxide và một số glycerol, nên chúng tôi đã tạo ra một vài lít và xịt nó ra xung quanh.

Đến đầu tháng 04/2020, khi số người chết ở Anh lần đầu tiên lên đến con số 1.000 và thủ tướng Anh Boris Johnson cũng bị lây nhiễm. Lô vắc xin đầu tiên gần như đã sẵn sàng để bắt đầu thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 1. Vào ngày 23 tháng 4, liều đầu tiên của vắc xin Oxford, khi đó được gọi là ChAdOx1, đã được tiêm cho Elisa Granato, một nhà vi sinh vật học. Trong vòng 48 giờ, trang web đưa tin tức giả mạo lan truyền một tin đồn rằng Granato đã chết vì tác dụng phụ.

Pollard: Cô ấy tất nhiên không chết.

Gilbert: Chúng tôi đã thông báo sự thật cho người thân của cô ấy, vì gia đình và bạn bè của cô ấy nghe tin rằng cô ấy đã chết.

Pollard: BBC đã thực hiện một cuộc phỏng vấn vào sáng Chủ nhật hôm sau với Elisa và đã có thể chứng minh rằng cô ấy còn sống. Mặc dù vậy, một số tin tức giả mạo đã ảnh hưởng tới niềm tin vào vắc xin.

Vào ngày 30/04, Đại học Oxford ký một thỏa thuận với công ty dược phẩm AstraZeneca của Anh và Thụy Điển để sản xuất vắc-xin hàng loạt. Công ty đã đồng ý với yêu cầu của Oxford rằng, họ cung cấp vắc xin phi lợi nhuận cho các quốc gia đang phát triển trong thời kỳ đại dịch.

Gilbert: Chúng tôi không tham gia vào những cuộc đàm phán đó. Đó là công việc của những người khác trong trường đại học. 

Lambe: Nhưng đó là điều tuyệt vời đối với tất cả mọi người trong nhóm nghiên cứu.

Pollard: Chúng tôi muốn có một loại vắc xin được phân phối trên toàn cầu, vì vậy bạn cần một công ty dược phẩm lớn. AstraZeneca là một sự lựa chọn phù hợp. Điều đặc biệt nhất, họ sẵn sàng làm điều đó phi lợi nhuận. Ngày nay, khó có thể tưởng tượng rằng một doanh nghiệp lại có thể làm điều đó.

Sau khi giai đoạn 1 thử nghiệm thành công và không có tác dụng phụ nghiêm trọng, giai đoạn thử nghiệm thứ 2 và giai đoạn 3 đồng thời được tiến hành ở Anh và Nam Phi, và sau đó là Brazil và Mỹ. Trong khi đó, Mỹ, Anh và các chính phủ khác đã ký hợp đồng với AstraZeneca để mua hàng chục triệu liều thuốc. Các công ty đối thủ Pfizer và Moderna cũng đã bắt đầu thử nghiệm lâm sàng.

Trong khi thế giới chờ đợi tin tức của một vắc xin tiềm năng, Viện Jenner đã trở thành mục tiêu của sự chú ý chưa từng thấy từ phương tiện truyền thông thế giới, còn xuất hiện biểu tình chống vắc xin, tấn công trên mạng và thậm chí cả những tên trộm.

Charles Parkins, ban quản lý tòa nhà Old Road Campus: Một tên trộm đã vào tòa nhà. Hắn ta lục tung các văn phòng, tìm một vài chiếc máy tính, bỏ vào ba lô và bỏ đi. Điều kỳ lạ là, hai hoặc ba ngày sau, một người khác đập cửa trước và nói: "Tôi muốn vào". Tôi nói: "Anh không thể vào." 

Anh ta bỏ đi và để lại một chiếc túi bên cửa. Tôi đã gọi cho an ninh, nghĩ rằng đó có thể là một quả bom. Họ lấy chúng và nói, "Charles, đó là 4 chiếc máy tính hoàn toàn mới". Tôi không biết mối liên hệ giữa hai người là gì, nhưng cuối cùng chúng tôi lấy lại được những chiếc máy tính của mình.

Vào ngày 09/11/2020, thế giới vui mừng khi Pfizer/BioNTech thông báo vắc xin của họ có hiệu quả 90%. Vào ngày 16/11, Moderna công bố vắc xin của họ cho thấy hiệu quả 94,5%. Vài ngày sau, Đại học Oxford đã thu thập đủ dữ liệu để đưa ra kết quả ban đầu về hiệu quả của vắc xin Oxford/AstraZeneca .

Ban đầu, dữ liệu cho thấy vắc xin AstraZeneca có hiệu quả 70% trong việc ngăn ngừa Covid-19. Tuy nhiên, có một sự khác biệt là những người được dùng hai liều đầy đủ hiệu quả chỉ là 62%. Còn một nhóm nhỏ hơn được dùng nửa liều, sau đó dùng một liều đầy đủ, hiệu quả lại tăng lên 90%.

Pollard: Tôi và các thành viên ban giám sát an toàn đã xem xét dữ liệu. Tôi đã kiệt sức vì chúng tôi làm việc không nghỉ. Tôi gọi điện cho Sarah Gilbert và nói cho cô ấy biết kết quả.

Gilbert: Tôi nhận được cuộc gọi vào tối thứ Bảy từ Pollard, song anh ấy nói rằng đừng mong đợi bất kỳ kết quả nào cho đến Chủ nhật. Tôi đã nói, "Tại sao anh không thể cho tôi biết kết quả?". Nhưng dẫu sao, chúng tôi đã tìm ra giải pháp sử dụng vắc-xin hiệu quả, và điều đó thật tuyệt.

Mustapha Bittaye, nhà nghiên cứu: Tôi biết vắc-xin này sẽ được sử dụng trên toàn cầu. Gia đình tôi ở Gambia sẽ được hưởng lợi từ vắc-xin này. Vì vậy, khi tôi nghe về kết quả hiệu quả, tôi rất vui mừng. Nó mang lại một cảm giác rằng mọi nỗ lực, mọi đêm không ngủ, đều đã được đền đáp. Loại vắc xin này sẽ đến tay của những người chúng ta yêu thương.

Vào ngày 30/12/2020, MHRA đã phê duyệt vắc xin AstraZeneca để triển khai ở Anh. Đến tháng 01/2021, hàng trăm nghìn liều đã được tiêm cho các nhóm có nguy cơ cao ở Anh. Tuy nhiên, vì các vấn đề khác nhau, nguồn cung cấp tại châu Âu bị hạn chế. Tổng thống Pháp Emmanuel Macron còn tuyên bố vắc xin "gần như không hiệu quả" ở những người trên 65 tuổi – do ông thiếu dữ liệu ở các nhóm tuổi lớn hơn.

Gilbert: Chúng tôi không tham gia vào chính trị. AstraZeneca đã có những nỗ lực rất lớn. Nhưng đây không phải “thuốc phân tử”; nó phải là những thứ rất đơn giản để sản xuất. Chưa từng có ai làm điều này ở quy mô như vậy trước đây, chứ đừng nói đến tốc độ này.

Bittaye: Việc phát triển vắc xin trong một năm giống như việc đưa con người lên mặt trăng thời hiện đại. Đó là một thành tựu lớn.

Lambe: Hơn 90% liều vắc xin đang được phân phối theo cơ chế COVAX trên thế giới là AstraZeneca. Đó là điều quan trọng.

Gilbert: Mục tiêu của chúng tôi là tạo ra một loại vắc xin cho thế giới, chứ không phải lợi nhuận. Vì vẫn chưa có đủ liều vắc xin đến với tất cả mọi người, chúng tôi cần đảm bảo các quyết định chính trị không khiến bất kỳ liều vắc xin nào bị lãng phí.

Các báo cáo bắt đầu xuất hiện về mối liên hệ giữa vắc xin AstraZeneca với các cục máu đông hiếm gặp, cũng như số lượng tiểu cầu thấp ở một số lượng rất nhỏ người nhận. (Vắc xin Johnson & Johnson, cũng sử dụng véc tơ adenovirus, cũng có liên quan đến các trường hợp tương tự). Hiện nay người ta cho rằng cục máu đông có thể ảnh hưởng đến khoảng một trong 100.000 bệnh nhân. Đáp lại, nhiều quốc gia đã quyết định không tiêm vắc-xin cho các nhóm tuổi thấp hơn. Nỗi sợ hãi về cục máu đông cũng góp phần vào việc hấp thu thấp ở các nước nghèo hơn.

Ramasamy: Tất cả các thuốc đều có tác dụng phụ. Chúng tôi đã tìm kiếm nó trong các thử nghiệm lâm sàng, theo dõi mỗi khi một người tham gia có bất kỳ loại sự kiện y tế nghiêm trọng nào. Là một bác sĩ lâm sàng, bạn luôn cảm thấy lo lắng khi nghe về những tác dụng phụ nghiêm trọng.

Gilbert: Thật khó vì các loại vắc xin khác nhau đang được sử dụng ở các nhóm tuổi khác nhau ở các quốc gia khác nhau. Đã có lúc, châu Âu nói rằng đó là một hiện tượng xảy ra với phụ nữ, không phải đàn ông. Điều đó không thực sự đúng - chỉ là vắc xin chủ yếu được tiêm cho các nhân viên y tế trẻ tuổi, phần lớn trong số họ là phụ nữ. Chúng tôi vẫn không hiểu nó. Mọi người đã đưa ra một số giả thuyết và chúng tôi đang điều tra chúng. Có thể mất một thời gian dài để hiểu đầy đủ, bởi vì nó rất hiếm.

Pollard: Trong năm ngoái, khoảng 1.800 người trong số mỗi triệu người đã chết vì Covid. Và khi chúng tôi xem xét tỷ lệ tử vong ở những người được tiêm chủng do các tác dụng phụ của họ, con số này là khoảng hai phần triệu. Vì vậy, hoàn toàn rõ ràng từ quan điểm rủi ro-lợi ích tổng thể rằng chúng ta nên tiêm chủng cho mọi người.

Oxford và AstraZeneca gần đây đã bắt đầu thử nghiệm một loại vắc xin cải tiến được thiết kế để nhắm mục tiêu tốt hơn vào các biến thể mới, cũng có thể được sử dụng như một mũi tiêm nhắc lại.

Pollard: Công việc nghiên cứu đầu tiên bắt đầu vào giữa tháng 12. Hiện tại, chúng ta đang ở một vị trí mà chúng tôi nhận thấy sự bảo vệ rất tốt từ vắc xin hiện tại chống lại bệnh nặng từ các biến thể đã được lưu hành. Vì vậy, câu hỏi tôi nghĩ sẽ là: bạn có cần một loại vắc xin biến thể mới không? Tôi vẫn chưa biết, vì chúng tôi cần thêm bằng chứng. Chúng ta có cần phải sẵn sàng không? Đúng. Và đó là lý do tại sao chúng tôi đang phát triển các loại vắc xin mới. Chúng tôi hy vọng chúng tôi sẽ có dữ liệu vào mùa thu.

Gilbert: Chúng tôi đã biết từ dữ liệu lâm sàng rằng chúng ta đang nhận được sự bảo vệ tốt chống lại bệnh nặng và nhập viện chống lại các biến thể. Nó không giống như vắc xin đột nhiên không hoạt động nữa. Hai liều có hiệu quả ngăn ngừa nhập viện lên đến 92%, theo dữ liệu của Y tế Công cộng Anh.

Vào tháng 6, bảy trong số các nhà khoa học của Oxford, bao gồm Gilbert, Lambe, Pollard và Green, đã có tên trong danh sách tôn vinh sinh nhật của Nữ hoàng vì những dịch vụ của họ đối với sức khỏe cộng đồng trong đại dịch. 

Hơn một năm rưỡi kể từ khi đại dịch xuất hiện, cùng với các loại vắc xin khác, AstraZeneca đang đóng góp tích cực vào cuộc chiến chống Covid-19. Những nỗ lực và đóng góp của các nhà khoa học là vô cùng đáng giá và xứng đáng đi vào lịch sử y học thế giới với tư cách là những huyền thoại...