Sau sự thành công của hai cuốn tản văn, ghi chép: “Nơi đầu sóng” và “Mắt trùng khơi” (in chung với kỹ sư Trần Thành, NXB Văn học) (Hai cuốn sách này đã đoạt các giải thưởng: Giải thưởng Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh năm 2019 của Tổng Cục Chính trị QĐND Việt Nam, Giải B Giải thưởng Văn học Nghệ thuật, Báo chí giai đoạn 2016 - 2020 của Bộ Tư lệnh Hải quân), nhà báo Lữ Mai lại cho ra mắt tập trường ca “Ngang qua bình minh” (NXB Văn học, 2020) sau chuyến công tác Trường Sa nhiều ý nghĩa của mình. Chị nhập cuộc viết cuốn sách này với tâm niệm: “Viết trước hết là cho chính chúng tôi, để thêm trân trọng, biết ơn bao thế hệ những người đã hi sinh phần hạnh phúc riêng tư cho Tổ quốc, cho nhân dân được bình yên”.

Tập sách có dung lượng hơn 100 trang, chia thành 8 chương: Khởi tại Điêu Lương, Linh thoại, Ảo giác, Vẽ lại bình minh, Giấc mơ trổ vào thân sóng, Chuỗi ngày sao biển, Miền trong suốt, Trở về. Đây là một trong những tác phẩm văn học được Bộ Quốc phòng đầu tư sáng tác trong năm 2020 và đã giành giải Ba Giải thưởng Sáng tác về Biên giới, Biển đảo giai đoạn từ 1975 đến nay của Hội Nhà văn Việt Nam vừa qua. “Ngang qua bình minh” là tác phẩm viết về biển đảo với hình tượng người thủy thủ - chiến sĩ Hải quân trên những con tàu làm nhiệm vụ canh giữ biển trời Tổ quốc. Đây được ví như “sợi dây” yêu thương kết nối đất liền với hải đảo.

Nhân vật chủ đạo của trường ca được tác giả xây dựng theo hình thức hư cấu dựa trên các chất liệu có thật trong quá khứ, hiện tại về người lính. Đó là Khôi Nguyên - một thủy thủ thế hệ mới, sinh ra giữa núi rừng nhưng cả quãng đời thanh xuân lại dành cho biển cả với nhiệm vụ cùng đồng đội bảo vệ chủ quyền Tổ quốc. Trường ca có những chi tiết đặc biệt khác, như: Miền núi rừng sinh ra người lính biển nổi tiếng bởi bùa yêu; miền đất ấy cũng chính là cao điểm nơi thế hệ cha anh đã ngã xuống trong các cuộc chiến tranh cứu nước mà người thân chưa thể tìm được mộ... Một thế hệ thủy thủ - chiến sĩ Hải quân Nhân dân Việt Nam đến từ mọi miền: Bắc, Trung, Nam... thông thạo ngoại ngữ, làm chủ khí tài, được đào tạo chuyên môn ở nước ngoài... nhưng mang tâm hồn thuần Việt, thương nhớ nặng lòng được khắc họa khá rõ nét làm nên điểm mới của trường ca về thế hệ người lính hôm nay. Tác giả dùng nhiều thủ pháp nghệ thuật, trong đó mạnh về hư cấu. Chi tiết này thể hiện qua các cuộc trò chuyện đan xen yếu tố thực và ảo giữa những người lính còn sống và đã khuất - những thế hệ con người làm nên dáng vóc non sông.

Chia sẻ về trường ca “Ngang qua bình minh”, nhà báo Lữ Mai cho biết: “Đây là lần đầu tiên tôi viết thể loại trường ca. Lao động sáng tạo bao giờ cũng có nỗi nhọc nhắn riêng, nhưng đối với tôi đó cũng là niềm thăng hoa tuyệt diệu. Trong thời điểm toàn xã hội căng thẳng, tổn thất vì dịch bệnh Covid-19, đúng giai đoạn “sôi sục” nhất, hoang mang nhất, thì tôi nhận được những cuộc gọi điện hỏi thăm tình hình đất liền từ các đồng chí bộ đội đang làm nhiệm vụ trên tàu trực và ở đảo xa. Bấy giờ, tôi chợt nhận ra rằng, những người lính của chúng ta cũng đang gánh trên vai những nhiệm vụ cao cả, quan trọng, họ phải từng phút từng giờ canh giữ chủ quyền biển đảo trong mọi điều kiện hoàn cảnh. Vậy nhưng, dường như tất cả mọi sự quan tâm, chia sẻ và yêu thương đều gửi tới đất liền - nơi không chỉ có gia đình, quê hương các anh, mà có cả chúng tôi, những con người chỉ thoáng gặp trong hải trình ngắn ngủi. Có một người lính còn mang về cho chúng tôi cát và nước biển khi con tàu anh đi thả neo làm lễ tưởng niệm các anh hùng, liệt sĩ đã hi sinh vì Tổ quốc, với niềm tin những người nơi đất liền sẽ luôn được sẻ chia, che chở. Kỷ niệm ấy khiến tôi xúc động và quyết định viết tập trường ca mà ý tưởng, hình ảnh đã được ngẫm ngợi, liên tưởng từ trước đó”.

Năm nay, vì dịch bệnh Covid-19 nên không có một chuyến tàu nào chở người ở đất liền ra thăm đảo xa, Nhà giàn DK1. Như thế cũng đồng nghĩa rằng, có những người lính suốt thời gian rất dài đã không được nhìn thấy người ở đất liền ra đảo. Tôi từng ra Trường Sa, Nhà giàn DK1 nên tôi cảm nhận rất sâu sắc những tác động tình cảm tới người lính, nhất là tình cảm của đất liền. Thiếu đi phần nào hơi ấm đất liền, người lính vẫn kiên trung làm nhiệm vụ và bao giờ cũng vậy, thế hệ nào cũng vậy, người lính luôn quên mình, chỉ nghĩ tới quê hương, Tổ quốc. Có lẽ vì thế mà Lữ Mai chia sẻ: “Tôi nghĩ rằng, lòng biết ơn và sự tri ân của chúng ta đối với những người lính không bao giờ đủ. Người viết trẻ như tôi, còn nhiều thiếu sót và hạn chế, nhất là đối với một thể loại trường sức, một đề tài cao cả, sâu xa. Biết vậy, nhưng không nào không rung động, trắc ẩn và không cầm bút. Viết, trước hết là cho chính chúng tôi, để thêm trân trọng, biết ơn bao thế hệ những người đã hi sinh phần hạnh phúc riêng tư cho Tổ quốc, cho nhân dân được bình yên”.

Nhận xét về trường ca của Lữ Mai, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, chia sẻ: Đây là tác phẩm thực sự mới mẻ trong cách thể hiện nhưng bi tráng và rộng lớn về một đề tài mà dễ “gục ngã” nhất vì chính nội dung của nó. Nhưng tác giả đã vượt qua cái “hố sâu” của một đề tài mà lại là đề tài rất quen thuộc. Cách triển khai trường ca của tác giả bất ngờ, ngôn ngữ đẹp, ý tưởng sâu sắc và sức gợi mở rộng.

Tiến sĩ Đỗ Thị Thu Thủy, Trưởng khoa Viết văn - Báo chí (Trường Đại học Văn hóa Hà Nội) trong bài viết về tập sách này với tiêu đề “Những vọng âm từ biển”, nhận định: “Ngang qua bình minh là khúc ca bi tráng về những người lính kiên trung, bất khuất ấy ở cả chiều kích rộng lớn, hào sảng: tình yêu Tổ quốc, biển cả, tinh thần quyết tử bảo vệ chủ quyền đất nước lẫn những xúc cảm riêng tư, sâu lắng… Nhờ đặc trưng bao quát và “ôm chứa” thể loại, bố cục này tạo cơ hội cho tác giả triển khai mạch tư tưởng, cảm xúc và hình tượng trữ tình trong sự phong phú, linh hoạt, uyển chuyển, đan xen giữa chất sử thi và thế sự, hùng ca và bi ca, giữa câu chuyện “thời sự” có tính thời điểm liên quan tới chủ quyền trên hai quần đảo Trường Sa, Hoàng Sa”.

Lê Dương