"Kho báu" dưới đầm lầy

Nằm bên dưới một khu rừng vân sam rộng lớn, đầm lầy và những dòng sông uốn khúc ở Bắc Ontario, “Vành đai lửa” được các quan chức chính phủ và ngành công nghiệp Canada coi là một trong những nguồn đất hiếm, gồm cả niken, đồng và coban, quan trọng nhất chưa được khai thác trên thế giới.

Nhưng những kim loại quý giá và vô cùng cần thiết để chế tạo pin cung cấp năng lượng cho xe điện này lại bị chôn vùi dưới một hệ sinh thái rộng lớn gồm các mỏ than bùn, được cư dân địa phương gọi là “vùng đất thở”, nơi chứa nhiều carbon trên mỗi mét vuông hơn cả rừng nhiệt đới Amazon.

“Vành đai lửa” được hình thành cách đây gần ba tỷ năm, có diện tích 5.000 km vuông. Các mảng kiến tạo dịch chuyển đã làm nứt lục địa và magma giàu khoáng chất rỉ ra từ lõi Trái đất. Sau đó, một tảng băng rút đi để lại một địa hình lầy lội, sũng nước bao phủ những khoáng sản mà các nhà phân tích ngành kim loại ước tính trị giá hàng chục tỷ USD.

Năm 2007, các nhà thăm dò đã phát hiện ra các mỏ giàu niken, đồng và crôm, một loại khoáng chất dùng để sản xuất thép không gỉ được tìm thấy chủ yếu ở Nam Phi. Các nhà tiếp thị khai thác mỏ đặt tên khu vực này là Ring of Fire (Vành đai lửa) theo bài hát nổi tiếng của Johnny Cash, vì trữ lượng khoáng sản trong khu vực hiện lên dưới dạng hình lưỡi liềm đỏ trong hình ảnh từ tính.

Phát hiện này đã thu hút các công ty khai thác mỏ hàng đầu ở Bắc Mỹ như Noront Resources và Cleveland-Cliffs. Theo tỷ phú người Úc Andrew Forrest, người đã mua cổ phần của Noront Resources thông qua công ty khai khoáng Wyloo Metals của ông, mỏ niken lớn nhất có tên Eagle's Nest nằm ở “Vành đai lửa” là “mỏ niken có giá trị nhất, chưa được phát triển trên thế giới”.

Tập đoàn Wyloo ước tính rằng, cùng với số niken mà họ sở hữu, trữ lượng bạch kim, palladium, đồng và crôm trong “Vành đai lửa” có thể trị giá 67 tỷ USD.

Khai thác hay không khai thác?

Khi sản xuất xe điện tăng lên, nhu cầu đối với những kim loại như vậy cũng tăng theo, vốn là thành phần chính trong sản xuất xe điện và thiết bị quân sự. Đặc biệt, niken đang có nhu cầu lớn: Năm ngoái, tổng lượng sử dụng niken trên toàn cầu đạt 3,16 triệu tấn, theo công ty nghiên cứu Benchmark Mineral Intelligence. Đến năm 2035, lượng niken cần thiết để theo kịp nhu cầu thế giới sẽ tăng gần gấp đôi, lên 6,2 triệu tấn.

Vì thế, các dự án như “Vành đai lửa” đại diện cho một kỷ nguyên mới cho ngành khai thác mỏ và là một thành phần thiết yếu của phong trào toàn cầu hướng tới điện khí hóa. Nhưng nó cũng làm dấy lên cuộc chiến giữa các công ty khai thác mỏ, những nhà bảo vệ khí hậu và các nhóm bản địa, về việc làm thế nào hoặc có nên khai thác mỏ đất hiếm này hay không.

Những người phản đối cảnh báo rằng việc làm xáo trộn khu vực này có thể gây ra hậu quả sâu rộng. “Chúng ta đang đe dọa phá hủy rất nhiều khu rừng và vùng đất than bùn ăn carbon từ khí quyển. Tác động có thể rất thảm khốc”, Kate Kempton, luật sư đại diện cho các nhóm bản địa đang kiện chính quyền Ontario ngăn chặn sự phát triển ở Bắc Ontario, bao gồm cả “Vành đai lửa”.

Lorna Harris, giám đốc Hiệp hội bảo tồn động vật hoang dã Canada, cũng phản đối việc hủy hoại hệ sinh thái nguyên sơ của khu vực, đặc biệt là mạng lưới các mỏ than bùn. “Nếu bạn làm xáo trộn lớp than bùn, nếu bạn làm khô nó, thì thiệt hại có thể không thể khắc phục được trong đời chúng ta. Chúng ta nên để nó yên”, bà Harris nói.

Than bùn được tạo thành từ thảm thực vật bị phân hủy một phần tích tụ qua hàng nghìn năm, giữ carbon trong đầm lầy. Bà Harris cho biết, việc gây thiệt hại cho khu vực này có thể thải ra 1,6 tỷ tấn carbon dioxide vào khí quyển, nhiều hơn gấp đôi so với 730 triệu tấn mà toàn bộ Canada thải ra vào năm 2019.

Nhưng lãnh đạo địa phương thì ủng hộ việc khai thác, bởi nó có thể giúp kinh tế khu vực cất cánh mạnh mẽ. Doug Ford, lãnh đạo bang Ontario, nơi gần đây đã ký thỏa thuận với các nhà sản xuất ô tô Volkswagen và Stellantis để xây dựng nhà máy sản xuất ắc quy trên địa bàn bang, cho biết: “Nếu tôi phải tự mình nhảy lên máy ủi, chúng tôi sẽ bắt đầu xây dựng đường đến Vành đai lửa”.

Với các công ty khai mỏ, khó khăn về mặt kỹ thuật cũng còn nhiều. Hiện tại, thiết bị công việc nặng cần thiết cho công việc thăm dò và khai thác mỏ chỉ có thể được vận chuyển bằng xe tải trên đường băng vào mùa đông hoặc bay đến khi máy bay chở hàng có thể hạ cánh trên hồ băng bên cạnh trại thăm dò.

Wyloo cho biết hoạt động hậu cần như vậy sẽ không khả thi khi mỏ bắt đầu sản xuất quặng. Nhưng công ty này đã tìm thấy các đồng minh ở Marten Falls First Nation và Webequie First Nation, hai cộng đồng bản địa nằm gần Eagle's Nest nhất. Họ đang nỗ lực xây dựng gần 500 km đường nối khu mỏ với cộng đồng của họ và hệ thống đường cao tốc bang bang chạy ngang qua Ontario.

“Chúng tôi muốn trở thành một đối tác trong nền kinh tế. Chúng tôi muốn phát triển cộng đồng của mình,” Cảnh sát trưởng Bruce Achneepineskum, lãnh đạo Marten Falls, nằm cách mỏ Eagle's Nest 120 km dặm về phía đông nam, cho biết.

Bất đồng còn quá nhiều

Neskantaga First Nation, một cộng đồng nằm cách Eagle's Nest khoảng 130 km dặm về phía tây nam, thì lại phản đối và đã kiện chính quyền Ontario để ngăn chặn hoạt động khai mỏ trong khu vực. Các nhà lãnh đạo Neskantaga First Nation cho biết họ rất bực tức vì cộng đồng Marten Falls lân cận đã không tham khảo ý kiến của họ một cách đúng đắn về vấn đề này.

Canada đã ký vào tuyên bố của Liên hợp quốc, trong đó nói rằng nước này phải tham khảo ý kiến và nhận được “sự đồng ý trước và có sự đồng thuận miễn phí” từ người dân bản địa đối với các quyết định và dự án ảnh hưởng đến cộng đồng của họ.

Hiện tại, chính quyền bang Ontario vẫn đang nỗ lực tìm cách thuyết phục các cộng đồng bản địa chấp thuận việc khai thác mỏ “Vành đai lửa”, trong khi cũng nộp đơn xin xem xét tư pháp đối với hai dự án tài nguyên lớn đang trải qua hệ thống “Đánh giá Tác động Liên bang”.

Động thái pháp lý này là một nỗ lực nhằm ngăn chặn chính phủ liên bang đưa ra bất kỳ quyết định nào về vấn đề khai thác mỏ tại bang Ontario, một điều Tòa án Tối cao Canada cho là vi hiến. Ontario muốn tự quyết về việc khai thác mỏ song Ottawa lại lập luận, chính phủ liên bang có quyền xem xét các dự án năng lượng, khai thác mỏ và công nghiệp để bảo vệ người dân bản địa và môi trường.

Steven Guilbeault, Bộ trưởng Môi trường Canada, cho biết trong Vành đai Lửa “rõ ràng là một khu vực tài phán liên bang”, đồng thời tuyên bố sẽ khẳng định quyền lực của Ottawa, đặc biệt là khi nói đến đất của người bản địa. Văn phòng Bộ trưởng cho biết các động thái pháp lý của Ontario là “sự lãng phí thời gian”.

Chưa rõ bất đồng giữa các bên sẽ được giải quyết thế nào. Và, trong lúc tranh cãi trên mặt đất còn nóng bỏng, thì một trong những mỏ đất hiếm lớn nhất thế giới vẫn tiếp tục nằm yên dưới những lớp than bùn kiêm bể carbon khổng lồ ở Ontario.

Quang Anh