Bảo tồn di sản: Ứng xử sao cho phải?

Thứ bảy, 04/04/2015 00:01 AM - 0 Trả lời

Bảo tồn di sản: Ứng xử sao cho phải?



Hát xoan Phú Thọ

Với 6 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO vinh danh, Việt Nam đang tiếp tục xây dựng danh sách 12 di sản văn hóa phi vật thể dự kiến lập hồ sơ trình UNESCO giai đoạn 2012-2020. Có được danh hiệu là điều tốt và chứng tỏ người Việt có đời sống văn hóa phong phú. Song, thêm danh không có nghĩa công tác bảo tồn di sản đã làm tốt. Thế nên nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Việt Nam vẫn canh cánh một nỗi lo về việc chúng ta đã và đang tiếp nhận, ứng xử như thế nào với những giá trị văn hóa từ quá khứ, về những mặt trái của danh hiệu.

Di sản biến tướng…

Thực tế, các di sản nằm rải rác ở các địa phương bị tận dụng để khai thác kinh tế, du lịch… phần lớn không được ứng xử như một di sản cần bảo vệ. Đơn cử như hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh ở Hội Lim vừa mới diễn ra với việc xác lập kỷ lục quốc gia cho hơn 3.000 liền anh liền chị mặc trang phục áo the khăn đóng, mớ ba mớ bảy hát Quan họ. Có chuyên gia nghiên cứu về âm nhạc dân gian đánh giá, cách bảo tồn như vậy là hoàn toàn sai lầm, vì sẽ đẩy hát Quan họ vào xu hướng bị sân khấu hóa, tập thể hóa khiến nó không còn mang tính nghệ thuật. Hơn nữa, bảo tồn Dân ca Quan họ là bảo tồn những giá trị tinh túy chứ không thể để tồn tại hình ảnh phản cảm các liền anh liền chị “nhí” vừa hát vừa ngả nón xin tiền quan khách…

Trong khi đó, kinh nghiệm bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể ở nhiều quốc gia trên thế giới là, khi cộng đồng nào có sáng kiến được đánh giá tốt thì họ sẽ bàn bạc với nhà quản lý, nhà khoa học để cùng nhau đưa ra một giải pháp thống nhất tối ưu rồi mới bắt tay vào thực hiện. UNESCO cũng rất khuyến khích và sẵn sàng nếu các quốc gia có di sản muốn tham vấn ý kiến UNESCO. Phó Vụ trưởng Vụ Văn hóa Đối ngoại và UNESCO Việt Nam Nguyễn Thanh Sơn cho rằng, các nhà quản lý đặc biệt là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng như các địa phương có di sản cần phải có sự tham khảo nhất định về kịch bản, hình thức, cách thức tổ chức khi muốn có những sáng kiến nhằm mục đích tôn vinh giá trị của di sản.
Song, thực tế không chỉ có di sản hát Dân ca Quan họ mới trong tình cảnh đáng lo ngại như vậy mà di sản Cồng chiêng Tây Nguyên hay Nhã nhạc Cung đình Huế cũng đang vấp phải lối ứng xử kiểu “cưỡng bức thô bạo” tương tự.

Bảo tồn di sản phi vật thể: Cách nào hiệu quả?

Với những đặc thù riêng, các di sản văn hóa phi vật thể cần một cách thức bảo tồn riêng trong đó cần sự chủ động của các đơn vị chuyên môn cũng như các địa phương có di sản. Cho đến nay, Việt Nam đã có 6 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận gồm: Nhã nhạc cung đình Huế, cồng chiêng Tây Nguyên, hội Gióng, ca trù, quan họ và hát Xoan ở cả 2 danh hiệu di sản đại diện nhân loại và danh sách cần bảo vệ khẩn cấp.

Năm nay, dự kiến UNESCO sẽ xem xét 2 hồ sơ Đờn ca tài tử Nam bộ và Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Danh hiệu là cao quý, nhưng điều quan trọng là tìm ra cách thức bảo tồn và phát huy sức sống của di sản thực sự hiệu quả thay vì các hoạt động bề nổi, đôi khi có thể làm méo mó di sản. Bên cạnh một số hiện tượng sân khấu hoá di sản, biến tướng sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng, ở một khía cạnh khác, hoạt động bảo tồn di sản phi vật thể đang được một số địa phương và cơ quan văn hoá tìm ra những hướng đi mới, bước đầu cho thấy hiệu quả tích cực theo đúng tiêu chí bảo tồn của UNESCO.

Tại Viện âm nhạc Việt Nam, lần đầu tiên một lớp tập huấn di sản Tây Nguyên do chính các nghệ nhân từ Gia Lai ra truyền dạy những bài bản cồng chiêng cho các cán bộ của Viện được tổ chức. Mô hình này tuy quy mô nhỏ, thời gian ngắn, song lại cho thấy hiệu quả rõ rệt khi chỉ với 2 nghệ nhân và 10 học viên, 5 bài bản cồng chiêng phổ biến nhất đã được tiếp thu để có thể biểu diễn phục vụ du khách. Khi môi trường diễn xướng cồng chiêng (nói riêng) và các loại hình di sản phi vật thểngày càng bị thu hẹp và biến đổi, thì những mô hình đào tạo truyền dạy trực quan này có thể xem là một hướng đi mới cho vấn đề bảo tồn di sản.

Làm gì để di sản đem lại lợi ích?

Năm 2012 được coi là Năm du lịch Di sản. Xác định điều này, có thể thấy, ngành văn hóa đã khai thác lợi thế di sản nhằm phát triển kinh tế, xã hội. Thế nhưng không phải cứ có di sản là đưa du lịch vào được. Khách tham quan có thể thưởng thức Nhã nhạc trên thuyền rồng ở sông Hương nhưng lại từ chối nghe Ca trù ở giữa thành phố Hồ Chí Minh. Bởi thế, ông PGĐ Sở VHTTDL thành phố này đã phải thốt lên: “Ở đâu có thể phục hồi, bảo tồn được Ca trù, chứ ở TP. Hồ Chí Minh thì khó”. Tương tự như vậy, đối với di sản Hội Gióng, ngay khi được công nhận Di sản, người ta đã nghĩ đến việc tổ chức lễ hội để thu hút khách du lịch. Song các nhà nghiên cứu văn hóa đều cho rằng: các nhà quản lý và Nhà nước càng ít tác động càng tốt và không thể đưa du lịch vào Hội Gióng.

Vẫn biết, không có đáp án chung nào cho bài toán bảo tồn di sản cũng như kinh nghiệm thành công của nước này không thể áp dụng cho nước khác. Tuỳ từng loại hình với những đặc điểm riêng biệt sẽ có những cách bảo tồn, phát triển riêng. Đối với các di sản vật thể hiện hữu: Hoàng thành Thăng Long, nhóm tháp Mỹ Sơn, Vịnh Hạ Long, Thành Nhà Hồ... bảo tồn có nghĩa là phải để nó tồn tại đúng như đã được vinh danh. Không những thế, phải để nó sống cùng với cộng đồng, phục vụ cộng đồng, tuyên truyền để cộng đồng thấy được giá trị đích thực của nó từ đó có những hành động thiết thực, chung tay gìn giữ và phát triển...

Đối với các loại hình nghệ thuật được xếp hạng di sản phi vật thể của nhân loại như Ca trù, Nhã nhạc cung đình Huế, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Hát Xoan… khi được UNESCO công nhận ngoài ý nghĩa tôn vinh còn ngầm cảnh báo về nguy cơ biến mất vĩnh viễn. Vì thế muốn bảo tồn trước hết chúng ta phải chăm lo cho những nghệ nhân - báu vật nhân văn sống- người lưu giữ và sẽ truyền dạy, phát triển di sản cho các thế hệ sau. Nếu không họ ra đi cũng có nghĩa là di sản bị thất truyền. Không chỉ có các nghệ nhân mà những người theo học, làm nhiệm vụ duy trì và phát triển di sản cũng phải có môi trường tốt để tồn tại và nuôi dưỡng niềm đam mê với nghề.

Câu chuyện về một ngôi làng ở Thụy Sỹ đã phải làm những bãi phân ngựa bằng nhựa để ở đường nhằm nhắc nhở về một thời văn hóa của họ được hình thành và phát triển không phải là từ xe hơi mà là những con ngựa. Thiết nghĩ, đó cũng là bài học đừng để di sản biến mất rồi phục dựng.

N.Huy

Tin khác

Kỳ 1: Vì sao Điện Biên Phủ hay “Đường tới điểm hẹn lịch sử”

Kỳ 1: Vì sao Điện Biên Phủ hay “Đường tới điểm hẹn lịch sử”

(NB&CL) Nhân kỷ niệm 70 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/2024), bắt đầu từ số báo này, chuyên trang Tư liệu Báo Nhà báo và Công luận có chuyên đề mang tên: “Điện Biên Phủ - Khúc tráng ca vang mãi”, cùng nhìn lại những dấu ấn không thể quên của chiến thắng vĩ đại này.

Góc nhìn
Giải pháp căn cơ cho thị trường vàng

Giải pháp căn cơ cho thị trường vàng

(NB&CL) Có thể nói, chưa bao giờ, NHNN lại chịu nhiều sức ép trong quản lý thị trường vàng như hiện nay. Đó là sức ép từ nhiệm vụ ổn định kinh tế vĩ mô và thị trường tiền tệ, sức ép từ người dân và sức ép từ nhóm lợi ích doanh nghiệp kinh doanh vàng.

Góc nhìn
Vẫn còn những “khoảng trống” nhất định trong ngoại giao văn hóa

Vẫn còn những “khoảng trống” nhất định trong ngoại giao văn hóa

(NB&CL) Tuần qua, nội dung chất vấn và trả lời chất vấn tại Phiên họp thứ 31 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội (Phiên họp tháng 3/2024) đã được dư luận quan tâm, đánh giá cao sự công khai, dân chủ, trách nhiệm trong hoạt động của Quốc hội và ngày càng gần dân hơn.

Góc nhìn
Xây dựng, bảo hộ thương hiệu nông sản Việt: Muộn còn hơn không!

Xây dựng, bảo hộ thương hiệu nông sản Việt: Muộn còn hơn không!

(NB&CL) Trước những tổn thất tiềm ẩn đối với tổng giá trị xuất khẩu nông sản, chuyên gia cho rằng, việc xây dựng thương hiệu quốc gia cho nông sản Việt Nam là việc làm cấp thiết trong bối cảnh hiện nay. Xây dựng thương hiệu quốc gia cho nông sản Việt lúc này là muộn, nhưng vẫn còn hơn không.

Góc nhìn
Đầu tư nước ngoài vào Việt Nam 2024: Thời cơ đã đến!

Đầu tư nước ngoài vào Việt Nam 2024: Thời cơ đã đến!

(NB&CL) Nhiều chuyên gia cho rằng, Việt Nam đang ở vị trí thuận lợi để hưởng lợi từ những làn sóng đầu tư mới của các công ty chip đang nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng mạnh hơn, tốt hơn trên toàn thế giới.

Góc nhìn